Είναι λοιπόν τόσο χάλια τα ελληνικά πανεπιστήμια;

Το Πανεπιστήμιο της Σαγκάης, στην αξιολόγηση των πανεπιστημίων που πραγματοποιεί κάθε χρόνο, κατατάσσει τα δύο μεγαλύτερα πανεπιστήμια της χώρας μέσα στα 500 καλύτερα του κόσμου. Σημειώνω ότι λειτουργούν σε ολόκληρο τον κόσμο πάνω από 12.000 πανεπιστήμια. Το Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο βρίσκεται γύρω στην 200^η  θέση μαζί με πανεπιστήμια όπως το Πανεπιστήμιο του Λάνκαστερ και το Queen Mary της Βρετανίας, το Queen’s University του Καναδά, το Πολυτεχνείο του Μιλάνου, κ.α.. Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης βρίσκεται γύρω στην 300^η  θέση μαζί με πανεπιστήμια όπως το Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης, το Πανεπιστήμιο Ben Gurion του Ισραήλ, το Πανεπιστήμιο Drexel των ΗΠΑ κ.α.

Πρέπει δε να ληφθεί υπόψη ότι η αξιολόγηση είναι προσανατολισμένη προς τον χώρο των φυσικών επιστημών και των μαθηματικών και αυτό σημαίνει ότι οι κλασσικές σπουδές και οι κοινωνικές επιστήμες υποαντιπροσωπεύονται στην κατάταξη αυτή. Και τα ελληνικά πανεπιστήμια χαρακτηρίζονται από την παράδοση στον χώρο αυτών των επιστημών.

Πολλοί που συμμετέχουν στην δημόσια συζήτηση θεώρησαν την κατάταξη αυτή ως αποτυχία των ελληνικών πανεπιστημίων. Η ανοησία όμως μάλλον έχει αναχθεί σε εθνικό σπορ τον τελευταίο καιρό. Διότι είναι ανοησία το να θεωρείται αποτυχία η ισοβαθμία με πανεπιστήμια εγνωσμένου κύρους. Εάν δε εξετάσουμε και την πορεία τους από το 2003, οπότε ξεκίνησε η αξιολόγηση, μέχρι σήμερα θα διαπιστώσουμε ότι βελτιώνουν συνεχώς την θέση τους.

Πως λοιπόν κατάφεραν τα δύο μεγαλύτερα ελληνικά πανεπιστήμια να βρίσκονται στην ίδια κατηγορία με εγνωσμένης αξίας ξένα πανεπιστήμια όταν το ελληνικό πανεπιστήμιο βρίσκεται σε κατάσταση πολιορκίας τα τελευταία χρόνια. Όταν υφίστανται τον ασφυκτικό κλοιό που έχουν επιβάλλει οι κομματικοί στρατοί των κομμάτων, που τώρα λοιδορούν τον ελληνικό πανεπιστήμιο! Κομματικοί στρατοί που, σε ορισμένες περιπτώσεις, σε συνεργασία με την «νύχτα», έχουν μετατρέψει το ελληνικό πανεπιστήμιο σε άντρο ανομίας που εμποδίζει την οποιαδήποτε πρωτοβουλία αναπτύσσει η πανεπιστημιακή κοινότητα για να ξεφύγει από την μιζέρια και να συναγωνιστεί επί ίσοις όροις τα υπόλοιπα πανεπιστήμια του κόσμου.

Και όμως, το ελληνικό πανεπιστήμιο σε πείσμα όλων αυτών αντέχει και αντιστέκεται. Οι Έλληνες πανεπιστημιακοί πραγματοποιούν την έρευνά τους, συνήθως μέσα σε αντίξοες συνθήκες (με εφορμήσεις τραμπούκων σε εργαστήρια, με κλοπές και καταστροφές οργάνων και Η/Υ, με καταστροφή πειραμάτων μηνών ή και χρόνων) και απολαμβάνουν διεθνούς αναγνώρισης. Αυτό προκύπτει και από την αξιολόγηση της Σαγκάης. Η ποιότητα των σπουδών των ελληνικών πανεπιστημίων αναγνωρίζεται διεθνώς, καθώς από την μια μεριά οι απόφοιτοι γίνονται δεκτοί για συνέχιση σε μεταπτυχιακό επίπεδο από τα καλύτερα πανεπιστήμια του κόσμου, ενώ τα τελευταία χρόνια, απόφοιτοι ιατρικής, πολυτεχνείου και φυσικών επιστημών δέχονται προσκλήσεις να εργαστούν σε νοσοκομεία και επιχειρήσεις των πλέον αναπτυγμένων χώρων της Ευρώπης.

Τι χρειάζεται το ελληνικό πανεπιστήμιο για να βελτιώσει την θέση του στον παγκόσμιο χάρτη της ανώτατης εκπαίδευσης; Πάντως όχι πολιτικές βασισμένες σε ιδεοληψίες και αποτυχημένες συνταγές άλλων χωρών, που πλέον τις εγκαταλείπουν. Ένα μόνο χρειάζεται. Να αποσύρουν τα κόμματα του κομματικούς εγκάθετους από όλες τις πανεπιστημιακές διαδικασίες, να μας αφήσουν να αναπνεύσουμε και οι πανεπιστημιακοί ξέρουν καλύτερα από τον καθένα σε αυτή την χώρα τι πρέπει να κάνουν για να βελτιώσουν το πανεπιστήμιο προς όφελος της ελληνικής κοινωνίας.

Πρωθυπουργικό Μοντέλο και Εθνική Κουλτούρα

Ψάχνοντας τα αρχεία βρήκα το παρακάτω άρθρο. Το άρθρο αυτό γράφτηκε και δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα Μακεδονία αμέσως μετά τις εκλογές του 2007. Τελικά φαίνεται ότι ήταν προφητικό. 

O ευρωβουλευτής κ. Ι. Βαρβιτσιώτης, σε μια συζήτηση με τον δημοσιογράφο κ. Γ. Τζανετάκο, ερωτηθείς για τη διαφορά μοντέλου διοίκησης μεταξύ του  Κωνσταντίνου Καραμανλή (του παλαιού πρωθυπουργού) και του κ. Κ. Καραμανλή, νυν πρωθυπουργού, απάντησε ότι ο Κωνσταντίνος Καραμανλής ασκούσε την πρωθυπουργία με «καθημερινή» επίβλεψη και έλεγχο των υπουργών του σε επίπεδο λεπτομέρειας. Μέσα από τις γραμμές διεφάνη ότι ο σημερινός πρωθυπουργός εφάρμοσε, κατά την πρώτη πρωθυπουργική του θητεία, το αντίθετο υπόδειγμα πρωθυπουργίας με αποκεντρωτικό χαρακτήρα και γενική εποπτεία. Πιστεύω ότι η μη ικανοποιητική διακυβέρνηση, συνολικά, όπως επιβεβαιώθηκε, τόσο από τον ίδιο τον πρωθυπουργό, όσο και από το πρόσφατο εκλογικό αποτέλεσμα, οφείλεται  στο μοντέλο αυτό πρωθυπουργίας. Η θέση μου είναι ότι ο Κωνσταντίνος Καραμανλής βάσισε και εκμεταλλεύθηκε τα ιδιαίτερα πολιτισμικά χαρακτηριστικά (εθνική κουλτούρα) της Ελληνικής κοινωνίας σε αντίθεση με την μέχρι σήμερα προσέγγιση του νυν πρωθυπουργού. Ως εθνική κουλτούρα, δε, ορίζουμε τον τρόπο με τον οποίο τα μέλη μιας κοινωνίας σκέφτονται, ερμηνεύουν τις εμπειρίες τους, συμπεριφέρονται και δρουν. Είναι η γνώση που αποκτάται από το άτομο ως μέλος μιας κοινωνίας, από την γέννηση μέχρι το τέλος της ζωής του. Η εθνική κουλτούρα μπορεί να παρομοιασθεί με ένα «κοινωνικό λογισμικό» που εγκαθίσταται σταδιακά στο μυαλό των μελών μιας κοινωνίας και τα διακρίνει από τα μέλη άλλων κοινωνιών. Τα άτομα, συμπεριφέρονται και δρούν μέσα σε έναν οργανισμό (πχ επιχείρηση, δημόσια υπηρεσία, κυβέρνηση) σύμφωνα με  αυτό το «κοινωνικό λογισμικό». Μια από τις διαστάσεις της κουλτούρας που καθορίζουν αυτή τη συμπεριφορά είναι η λεγόμενη «απόσταση δύναμης», δηλαδή, η άποψη για την κατανομή της δύναμης-εξουσίας μεταξύ προϊσταμένων (ανώτερων) και υφισταμένων. Εάν τα άτομα θεωρούν ότι η δύναμη βρίσκεται στα χέρια των προϊσταμένων δεν αναλαμβάνουν πρωτοβουλίες, καθώς θεωρούν ότι αυτές δεν ανήκουν στην αρμοδιότητά τους. Η ευθύνη για την χάραξη, επιλογή και άσκηση της πολιτικής βρίσκεται στον  ανώτερο, ενώ οι υφιστάμενοι ακολουθούν σε κάθε βήμα τις οδηγίες του ανώτερου. Η απόσταση δύναμης Οι δύο αυτές διαστάσεις επηρεάζει κατά συνέπεια την δομή και διοίκηση ενός οργανισμού. Σε κοινωνίες που διακρίνονται από  υψηλή απόσταση δύναμης οι οργανωσιακές δομές είναι περισσότερο ιεραρχικές σε σχέση με κοινωνίες χαμηλής απόστασης δύναμης και το μοντέλο διοίκησης που αρμόζει είναι μάλλον το συγκεντρωτικό ή σε όρους πολιτικούς το «πατερναλιστικό».

Σύμφωνα με την διεθνή επιστημονική βιβλιογραφία, η Ελλάδα εντάσσεται στην ομάδα των εθνών που ονομάζεται Μεσογειακή πολιτισμική ομάδα. Οι κοινωνίες αυτές χαρακτηρίζονται από σχετικά υψηλή απόστασης δύναμης. Είναι γνωστό ότι το ελληνικό διοικητικό μοντέλο των επιχειρήσεων είναι το συγκεντρωτικό, με την συγκέντρωση δύναμης στον επιχειρηματία - ιδιοκτήτη. Το δίο ισχύει και στον δημόσιο τομέα, στον οποίο η επιτυχία ή αποτυχία εξαρτάται από τις ικανότητες του προϊσταμένου.

Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, σύμφωνα με τα λεγόμενα του κ. Ι. Βαρβιτσιώτη, εφάρμοσε μοντέλο πρωθυπουργικής διοίκησης το οποίο άρμοζε προς την κουλτούρα της ελληνικής κοινωνίας. Η συμμετοχή του στον σχεδιασμό της πολιτικής, ακόμη και σε επίπεδο λεπτομέρειας, και η συνεχής παρακολούθηση της εφαρμογής της, συνιστούσε τον τρόπο διοίκησης του τότε πρωθυπουργού. Σε ντοκιμαντέρ της εποχής εμφανίζεται ο Κωνσταντίνος Καραμανλής να παρακολουθεί την πρόοδο των έργων. Μου έμεινε χαρακτηριστικά η προσωπική του συμμετοχή και παρακολούθηση του έργου ανάδειξης της Ακρόπολης, η ανάθεση του σχεδιασμού και της εκτέλεσης του έργου στον μεγάλο αρχιτέκτονα Δ. Πικιώνη (με προσωπική επιλογή εκτός γραφειοκρατίας) και οι τακτικές επισκέψεις του στον χώρο εκτέλεσης των έργων. Αποτέλεσμα αυτού του τρόπου διοίκησης ήταν τα θαυμαστά επιτεύγματα σε πολλούς τομείς(οικονομία, ανάπτυξη, πολιτισμός, παιδεία, κλπ). Ο κ. Κώστας Σημίτης εφάρμοσε τον ίδιο τρόπο διοίκησης μόνο όμως για την επίτευξη του βασικού στρατηγικού στόχου του, την ένταξη της χώρας στην ΟΝΕ. Παρακολούθησε και διοίκησε εκ του συστάδειν την άσκηση της οικονομικής πολιτικής που οδηγούσε στην ένταξη της χώρας. Σε άλλους τομείς όμως του κυβερνητικού έργου δεν άσκησε την πρωθυπουργία με τον ίδιο τρόπο, με αποτέλεσμα η αποδοτικότητα των κυβερνήσεών του να μην είναι εξίσου υψηλή με την οικονομική πολιτική.

Σε μια κοινωνία, λοιπόν, η οποία χαρακτηρίζεται από υψηλή απόσταση δύναμης και από υψηλή αποφυγή αβεβαιότητας, ο σημερινός πρωθυπουργός κ. Κ. Καραμανλής μάλλον προσπάθησε, κατά την προηγούμενη τριετία, να εφαρμόσει αποκεντρωτικό μοντέλο άσκησης της πρωθυπουργίας, αφήνοντας την πρωτοβουλία στους υπουργούς και ασκώντας μια γενική εποπτεία. Ίσως η επιλογή του αυτή να οφείλεται στις σπουδές που πραγματοποίησε στην Β. Αμερική, χώρος κατεξοχήν ατομικής πρωτοβουλίας και ανάληψης κινδύνων ή ακόμη και στην ίδια  την προσωπικότητά του. Σήμερα, μετά από τέσσερα σχεδόν χρόνια άσκησης αυτού του τρόπου πρωθυπουργίας, μπορούμε να πούμε ότι μόνο στους τομείς που οι υπουργοί άσκησαν στιβαρή διοίκηση και υπήρχε συνεχής συνεργασία με τον πρωθυπουργό, η οικονομική πολιτική ανήκει σε αυτό το παράδειγμα, τα αποτελέσματα ήταν θετικά, ίσως και θεαματικά. Αντίθετα, σε τομείς στους οποίους οι υπουργοί δεν σχεδίασαν σωστά, αλλά και δεν υπήρξε στενή επίβλεψη εκ μέρους του πρωθυπουργού, η εφαρμογή της πολιτικής ήταν αποτυχημένη, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την διαχείριση του υπουργείου δημόσιας τάξης και του υπουργείου παιδείας.  Η θέση μου αυτή ενισχύεται από το γεγονός των τελευταίων καταστροφικών πυρκαϊών, της παρωδίας έκδοσης των αποτελεσμάτων των εισαγωγικών εξετάσεων και της αναταραχής στα ΑΕΙ που προκλήθηκε για ελάσσονος σημασίας ρυθμίσεις. Η αποτελεσματικότητα της κρατικής μηχανής κατά την διάρκεια των πυρκαϊών βελτιώθηκε θεαματικά με την ενεργοποίηση του ίδιου του πρωθυπουργού και την ανάληψη του «τιμονιού» από τον ίδιο.

Μετά τη εκλογική του νίκη ο κ. Καραμανλής, πιστεύω, ότι θα πρέπει να αναπροσαρμόσει τον τρόπο πρωθυπουργίας του, εάν επιθυμεί να προχωρήσει στις τομές τις οποίες υποσχέθηκε προς όφελος του ελληνικού λαού. Θεωρώ ότι ο πρωθυπουργός θα πρέπει να να ασκεί έλεγχο κάθε λεπτομέρειας στην σχεδιαζόμενη πολιτική κάθε υπουργείου και στη συνέχεια να παρακολουθεί στενά την εφαρμογή των υιοθετούμενων πολιτικών. Οι ενδείξεις της πρώτης εβδομάδας ίσως σηματοδοτούν αλλαγή του μοντέλου πρωθυπουργίας εκ μέρους του κ. Καραμανλή. Εάν όντως είναι αλλαγή μοντέλου, τότε θα υπάρξει συνέχεια στην προσωπική του συμμετοχή στον σχεδιασμό και έλεγχος των επιμέρους πολιτικών, γεγονός που μόνο καλό θα φέρει στη χώρα.

Ιρλανδικό ή Σουηδικό Μοντέλο για την Ελληνική Οικονομία; Ο ρόλος της Εθνικής Κουλτούρας

Η συζήτηση για την εφαρμογή του Ιρλανδικού ή του Σουηδικού μοντέλου στην Ελληνική οικονομία που βρέθηκε στο απόγειο της κατά τον τελευταίο χρόνο μου θύμισε τα μέσα της δεκαετίας του 1980, όταν οι Ιαπωνικές εταιρείες κατέκλυσαν τις διεθνείς αγορές και άρχισαν να εκτοπίζουν τις αντίστοιχες Αμερικανικές και Ευρωπαϊκές επιχειρήσεις. Εκείνη την εποχή η ακαδημαϊκή κοινότητα, και όχι μόνο, εντυπωσιασμένη από την επιτυχία των Ιαπώνων πρότεινε τη εφαρμογή του Ιαπωνικού υποδείγματος διοίκησης στις δυτικές επιχειρήσεις, προκειμένου να αυτές να επιτύχουν τα αντίστοιχα επίπεδα παραγωγικότητας. Όπως όμως θα αντιλαμβάνεται και ο πλέον αδαής περί τα οικονομικά αναγνώστης, η εφαρμογή ενός μοντέλου διοίκησης, που αποτελεί κοινωνικό συμβόλαιο, σε μια κοινωνία με διαφορετικά πολιτισμικά στοιχεία (κουλτούρα) είναι μαθηματικώς βέβαιο ότι θα καταλήξει σε αποτυχία.

Εν αντιθέσει με εμάς που συζητούμε τα δύο προαναφερθέντα υποδείγματα, στην Ευρώπη, «μαγεμένοι» οι πολιτικοί και οι δημοσιογράφοι από την ραγδαία αύξηση της παραγωγικότητας της οικονομίας των ΗΠΑ μετά το 1995, διατείνονται ότι το Ευρωπαϊκό υπόδειγμα έδωσε ότι είχε να δώσει και θα πρέπει να υιοθετηθεί το Αμερικάνικο (Αγγλοσαξονικό) υπόδειγμα, προκειμένου να αυξηθεί η μακροχρόνια παραγωγικότητα της Ευρωπαϊκής οικονομίας. Ετοιμαζόμαστε ακόμη μια φορά να κάνουμε το ίδιο λάθος, όπως και με την περίπτωση των Ιαπωνικών επιχειρήσεων. Να υιοθετηθεί κοινωνικό υπόδειγμα, που απευθύνεται σε κοινωνίες με συγκεκριμένα πολιτισμικά στοιχεία, από εντελώς διαφορετικές κοινωνίες.

Σε αυτό το άρθρο θα προσπαθήσω να θεμελιώσω την άποψη ότι δεν υπάρχει καλύτερο ή χειρότερο υπόδειγμα, αλλά καθώς κάθε υπόδειγμα αντανακλά την κοινωνία στην οποία εφαρμόζεται, στηρίζεται και αξιοποιεί τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας. Έμμεσα δηλαδή θα δείξουμε ότι δεν υπάρχουν καλές ή καλές κουλτούρες.

Ας ξεκινήσουμε όμως με τον ορισμό της κουλτούρας. Επειδή η συζήτηση αφορά την οικονομία θα επικεντρώσουμε την προσοχή μας στο μέρος της κουλτούρας που αφορά τον εργασιακό χώρο. Ως κουλτούρα ή πολιτισμό (culture) ορίζουμε τον τρόπο με τον οποίο τα μέλη μιας ομάδας ή κοινωνίας σκέφτονται και συμπεριφέρονται. Ο τρόπος αυτός είναι επίκτητος. Δηλαδή, η γνώση που καθοδηγεί την συμπεριφορά και χρησιμοποιείται στην ερμηνεία των εμπειριών αποκτάται μέσα από την λειτουργία του ατόμου στην ομάδα και στην κοινωνία. Ο G. Hosftede, για να ορίσει την κουλτούρα, χρησιμοποιεί μια αναλογία από την επιστήμη των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Παρομοιάζει την κουλτούρα, δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αισθάνονται, σκέφτονται και δρουν, με «νοητικό πρόγραμμα» που αποτελεί το «λογισμικό του μυαλού» (software of mind). Η κουλτούρα είναι ένα συλλογικό «νοητικό πρόγραμμα» που διακρίνει τα μέλη μιας κοινωνικής ομάδας από τα μέλη μιας άλλης. Οι αλλαγές είναι αργές και χρειάζεται να περάσουν πολλά χρόνια προκείμενου να μεταβληθεί η εθνική κουλτούρα ενός λαού. Η εθνική κουλτούρα λοιπόν χαρακτηρίζει όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής ζωής των μελών μιας κοινωνίας και κατά συνέπεια και τον τρόπο που δρουν στους εργασιακούς χώρους. Ο G. Hofstede, στο κλασσικό βιβλίο του[1] που αποτελεί σημείο αναφοράς στη διεθνή βιβλιογραφία, όρισε τέσσερις διαστάσεις που αντιπροσωπεύουν την εθνική κουλτούρα ως προς τις αξίες που επικρατούν στους εργασιακούς χώρους (work- related values). Οι αντίστοιχοι δείκτες των τεσσάρων διαστάσεων παρουσιάζονται στον πίνακα 1.  

(α) Η απόσταση δύναμης (power distance). Ο βαθμός στον οποίο τα μέλη μιας ομάδας δέχονται ή όχι ότι η δύναμη κατανέμεται ισομερώς ή ανισομερώς στα μέλη της ομάδας. Σε κοινωνίες με υψηλή απόσταση δύναμης τα άτομα θεωρούν ότι η δύναμη βρίσκεται στα χέρια των προϊσταμένων, δηλαδή κατανέμεται ανισομερώς στα μέλη της ομάδας και συνεπώς οι ατομικές πρωτοβουλίες των υφισταμένων είναι περιορισμένες.

(β) Η αποφυγή της αβεβαιότητας (uncertainty avoidance). Ο βαθμός στον οποίο τα μέλη μιας ομάδας αισθάνονται άβολα όταν υπάρχει αβεβαιότητα και διφορούμενες καταστάσεις. Η αποφυγή της αβεβαιότητας οδηγεί στην υποστήριξη πεποιθήσεων που υπόσχονται βεβαιότητα και στην δημιουργία και διατήρηση θεσμών που προστατεύουν την ομοιομορφία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα συμπεριφοράς, που καθορίζεται από την αποφυγή της αβεβαιότητας, είναι η αποφυγή κάθε πράξης ή ενέργειας εκ μέρους των εργαζόμενων, εάν προηγουμένως δεν έχει υπάρξει γραπτή εγκύκλιος που θα καθορίζει επακριβώς τα σχετικά με την πράξη ή ενέργεια. Η Ελλάδα είναι η χώρα, σύμφωνα με την μελέτη του Hosftede,  με τον υψηλότερο βαθμό αποφυγής της αβεβαιότητας.

(γ) Αρσενικοτροπία (masculinity). Οι κοινωνίες των οποίων τα μέλη, ανεξαρτήτως φύλου, επιδιώκουν την επίτευξη στόχων, τον ηρωισμό, την επιβεβαίωση και την υλική επιτυχία, έχουν, δηλαδή, τα χαρακτηριστικά των αρσενικών στην φύση. Αντίθετα, οι κοινωνίες των οποίων τα μέλη επιδιώκουν τις σχέσεις, τη μετριοπάθεια, τη μέριμνα για τους αδύναμους και την ποιότητα ζωής, έχουν τα χαρακτηριστικά των θηλυκών στην φύση και ονομάζονται θηλυκότρoπες (Femininity).  Μια κουλτούρα που μπορεί να χαρακτηρισθεί ως αρσενικότροπη είναι η Ιαπωνική, με βασικό γνώρισμα την αίσθηση του καθήκοντος και της τιμής που πηγάζουν από τον ηρωισμό (σαμουράι), με ακραία έκφραση το χαρακίρι. Αντίθετα, η κοινωνία της Δανίας είναι περισσότερο θηλυκότροπη,  η μετριοπάθεια χαρακτηρίζει τις εσωτερικές σχέσεις, και όχι μόνο, ενώ η έγνοια για την ποιότητα ζωής είναι εμφανής, ακόμη και στη βιομηχανία. Επίσης αυτή η κουλτούρα μετουσιώθηκε στο περίφημο κοινωνικό κράτος των χωρών αυτών, το οποίο προσφέρει προστασία σε όλα τα μέλη της κοινωνίας, θεωρώντας ότι μια κοινωνία δεν μπορεί να είναι ευτυχισμένη όταν έστω και ένα μέλος της είναι δυστυχισμένο.

(δ) Ο ατομισμός (individualism). Οι κοινωνίες που χαρακτηρίζονται από ατομισμό προτιμούν πιο χαλαρό σύστημα κοινωνικής οργάνωσης, εν αντιθέσει προς τις κοινωνίες που χαρακτηρίζονται από συλλογικότητα (collectivism), οι οποίες προτιμούν πιο στενά δομημένες κοινωνικές οργανώσεις. Στις αγγλοσαξονικές κοινωνίες, που είναι ατομιστικές, το άτομο διαμορφώνει σε μεγάλο βαθμό μόνο του την ζωή του χωρίς εξωτερικούς περιορισμούς και καταναγκασμούς και είναι διατεθειμένο αρνητικά απέναντι σε κάθε κρατική παρέμβαση.

Η εθνική κουλτούρα συντελεί στην διαμόρφωση και του οικονομικού συστήματος της κοινωνίας. Ειδικότερα, η εθνική κουλτούρα επηρεάζει, τόσο τον τρόπο που οργανώνονται και διοικούνται οι επιχειρήσεις, όσο και την διάθεση για επένδυση σε καινοτομίες και νέες ιδέες.

Οι οργανωσιακές δομές των επιχειρήσεων προσδιορίζονται, πέραν όλων των άλλων, και από τις αξίες σχετικά με την εργασία. Οι δύο διαστάσεις που θεωρούνται ότι επηρεάζουν τη δομή  και λειτουργία των οργανώσεων είναι η απόσταση δύναμης και η αποφυγή της αβεβαιότητας. Σε κοινωνίες που διακρίνονται από  υψηλή απόσταση δύναμης και υψηλή αποφυγή αβεβαιότητας, οι οργανωσιακές δομές είναι περισσότερο ιεραρχικές σε σχέση με κοινωνίες με χαμηλή αποφυγή αβεβαιότητας και χαμηλή απόσταση δύναμης. Είναι επίσης σημαντικό να τονίσουμε ότι όσο μεγαλύτερη είναι η απόσταση δύναμης, τόσο η ευθύνη που βαρύνει τον προϊστάμενο μεγαλώνει. Σε περίπτωση λοιπόν αδυναμίας στην επίτευξη των στόχων μιας οργάνωσης, βασικός υπαίτιος θεωρείται ο επικεφαλής προϊστάμενος. Σε ανάλογες λοιπόν περιπτώσεις η λύση του προβλήματος ξεκινά σχεδόν πάντα από τα πρόσωπα. Ένα πολύ καλό παράδειγμα είναι η λειτουργία των ελληνικών κομμάτων και ιδιαίτερα των κομμάτων εξουσίας. Η αποτυχία στις εκλογές μεταφράζεται αυτομάτως και σε αίτημα αντικατάστασης του αρχηγού.

Οι άλλες δύο διαστάσεις, του ατομισμού και της αρσενικοτροπίας, αφορούν την συμπεριφορά του ατόμου μέσα στις επιχειρήσεις – οργανώσεις. Σε ατομιστικές κοινωνίες το άτομο προσπαθεί συνεχώς να επιτύχει τους προσωπικούς του στόχους, στις περισσότερες των περιπτώσεων χρησιμοποιώντας την οργάνωση και σε αρκετές περιπτώσεις εις βάρος της οργάνωσης. Αντίθετα, σε συλλογικές κοινωνίες οι προσωπικοί στόχοι του ατόμου επιτυγχάνονται μέσω της επιτυχίας της ομάδας. Σε αυτή την περίπτωση το άτομο εργάζεται και συμπεριφέρεται με τρόπο που συντελεί στην επίτευξη των στόχων της ομάδας. Σε αρσενικοτροπες κοινωνίες, το άτομο δρα με ηρωισμό, έχει την αίσθηση του καθήκοντος και της τιμής. Αυτή η συμπεριφορά καθοδηγεί τις πράξεις του. Άτομα που δεν χαρακτηρίζονται από ηρωισμό και αυταπάρνηση δεν έχουν θέση στην οργάνωση και αποβάλλονται. Στην Ιαπωνία, η παράδοση των σαμουράι χαρακτηρίζει την στάση των εργαζομένων στις επιχειρήσεις και την στάση των επιχειρήσεων απέναντί τους:  Η μέχρι «θανάτου»(συνταξιοδότηση) υπηρεσία στην επιχείρηση και η αντίστοιχη στάση της επιχείρησης αντικατοπτρίζουν αυτό το βασικό χαρακτηριστικό στοιχείο της εθνικής κουλτούρας της Ιαπωνίας. Σε θηλυκότροπες κοινωνίες, η λειτουργία των ατόμων στην επιχείρηση συντελείται με τρόπο που να μην θίγεται κανένα μέλος της ομάδας, ο αδύναμος δεν αποβάλλεται, αλλά υποβοηθείται ώστε να αποδώσει όσα περισσότερα μπορεί.

Τα κοινωνικά λοιπόν συμβόλαια που ισχύουν σε κάθε κοινωνία όπως τα υποδείγματα διοίκησης, η κοινωνική ασφάλιση, το σύστημα υγείας, κ.α., αντικατοπτρίζουν τα κοινά πολιτισμικά χαρακτηριστικά των μελών της κοινωνίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι καθώς ο μέσος αμερικανός χαρακτηρίζεται από υψηλό ατομισμό, θεωρεί ότι το ζήτημα της ασφάλισης είναι ατομική του υπόθεση και δεν αποδέχεται την παρέμβαση του κράτους, όπως και σε άλλα ζητήματα. Πολλές φορές εμείς οι Ευρωπαίοι κατακρίνουμε την ανυπαρξία κοινωνικού κράτους στις ΗΠΑ φιλτράροντας όμως την ανάλυση μέσα από την δική μας κουλτούρα.

Μετά από όλα τα παραπάνω, υπάρχει καλύτερη ή χειρότερη εθνική κουλτούρα (πάντα όσον αφορά τις αξίες σχετικά με την εργασία)  όσον αφορά την επίδραση στην παραγωγικότητα και την ανταγωνιστικότητα; Η απάντηση είναι ευθέως όχι. Οι θεσμοί και οι διαδικασίες που δημιουργούνται έχουν ως στόχο την εκμετάλλευση των χαρακτηριστικών της κουλτούρας προκειμένου να επιτευχθούν στόχοι όπως η μακροχρόνια παραγωγικότητα. Σε όλο τον κόσμο, και στην Ελλάδα, «θαυμάζουμε» το αμερικάνικο μοντέλο οργάνωσης και διοίκησης, το οποίο βασίζεται στον ατομισμό και συνεπώς άρρητα δεχόμαστε ότι είναι καλύτερο για μια κοινωνία να είναι «ατομιστική» παρά «συλλογική».

Στον πίνακα 1 παρουσιάζονται ενδεικτικά για ορισμένες χώρες οι δείκτες κουλτούρας και η πολιτισμική απόσταση από τις ΗΠΑ. Όσο πιο κοντά στο μηδέν είναι ο δείκτης πολιτισμικής απόστασης, τόσο πιο κοντινή είναι η κουλτούρα προς την αντίστοιχη των ΗΠΑ. Για παράδειγμα ή Ιρλανδία με δείκτη 0.3 είναι πιο κοντά πολιτισμικά προς τις ΗΠΑ σε σχέση με την Δανία που έχει δείκτη 2.17.

Ακούγοντας λοιπόν αυτά που λέγονται τα τελευταία χρόνια, χώρες που βρίσκονται πιο κοντά πολιτισμικά προς τις ΗΠΑ θα έχουν και υψηλότερη αποδοτικότητα δηλαδή παραγωγικότητα. Αυτό θα οφείλεται στο ότι έχουν υιοθετήσει πλήρως το υπόδειγμα των ΗΠΑ. Επειδή όμως η γενικότητα βλάπτει θα πρέπει να στηριχθούμε στα στατιστικά στοιχεία για να εξακριβώσουμε εάν όλοι αυτοί που διατείνονται στην εφαρμογή του κάθε υποδείγματος σε κάθε χώρα έχουν δίκιο. Παρατηρούμε λοιπόν, στον πίνακα, ότι οι Σκανδιναβικές χώρες χαρακτηρίζονται από αρκετά μεγάλη πολιτισμική απόσταση από τις ΗΠΑ. Ταυτόχρονα όμως, η παραγωγικότητα τους αυξάνει, αν όχι πιο γρήγορα, τουλάχιστον όσο και στις ΗΠΑ. Επίσης η Ιαπωνική κουλτούρα χαρακτηρίζεται από αρσενικοτροπία, εν αντιθέσει προς της Δανίας που χαρακτηρίζεται από θηλυκοτροπία. Όμως η παραγωγικότητα και των δύο χωρών είναι εξίσου υψηλή, γεγονός που αντικατοπτρίζει το προσαρμοσμένο υπόδειγμα οργάνωσης και διοίκησης. Η Ινδία είναι πιο κοντά πολιτισμικά προς τις ΗΠΑ σε σχέση με την Κορέα. Οι ρυθμοί ανάπτυξης της Κορέας και το κεφαλήν εισόδημα είναι ασύγκριτα υψηλότερα από τα αντίστοιχα της Ινδίας. Συνεπώς δεν υπάρχει καλύτερη εθνική κουλτούρα και καλύτερο υπόδειγμα. Οι οικονομίες πρέπει να προσαρμόζονται και να αξιοποιούν με τον καλύτερο δυνατόν τρόπο την εθνική κουλτούρα, προκειμένου να μεγιστοποιούν την παραγωγικότητα τους

Θα πρέπει λοιπόν, στην περίπτωση της Ελλάδας, να μελετήσουμε σοβαρά ποια είναι τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά και να προσαρμόσουμε το αναπτυξιακό μας υπόδειγμα και τα κοινωνικά συμβόλαια σε αυτά. Ειδικά σήμερα που έχει ανοίξει η ατζέντα του ασφαλιστικού και του μέλλοντος των εργασιακών σχέσεων.

Χώρα	Απόσταση Δύναμης	Ατομικισμός	Αρσενικο- τροπία	Αποφυγή Αβεβαιότητας	Πολιτισμική Απόσταση
Ινδία	77	48	56	40	1,47
Βραζιλία	69	38	49	76	2,07
Γαλλία	68	71	43	86	1,58
Χιλή	63	23	28	86	3,67
Πορτογαλία	63	27	31	104	4,14
Ελλάδα	60	35	57	112	3,47
Κορέα	60	18	39	85	3,37
Ισπανία	57	51	42	86	1,81
Ιαπωνία	54	46	95	92	2,68
Ιταλία	50	76	70	75	0,58
ΗΠΑ	40	91	62	46	0
Ολλανδία	38	80	14	53	1,78
Αυστραλία	36	90	61	51	0,021
Γερμανία	35	67	66	65	0,42
Μεγ. Βρετανία	35	89	66	35	0,083
Ελβετία	34	68	70	58	0,34
Φινλανδία	33	63	26	59	1,37
Νορβηγία	31	69	8	50	2,41
Σουηδία	31	71	5	28	2,77
Ιρλανδία	28	70	68	35	0,33
Νέα Ζηλανδία	22	79	58	49	0,24
Δανία	18	74	16	26	2,13

Σημείωση: Η πολιτισμική απόσταση υπολογίσθηκε με χώρα αναφοράς

τις ΗΠΑ χρησιμοποιώντας την μεθοδολογία των Kogut και  Singh, 1988,

The effect of national Culture on the Choice of entry mode.” Journal of

International Business Studies, 19(3), 411-432.

---

[1] Geert Hosftede, (1980) “Culture’s Consequences: International Differences in Work Related Values”. Beverly Hills: Sage.

Οικονομική Ανάκαμψη και το μυαλό της κότας!

Η χώρα, με αποκλειστική ευθύνη του πολιτικού συστήματος, έχει εισέλθει εδώ και δύο χρόνια σε μια καθοδική πορεία η οποία εάν δεν επιβραδυνθεί και ανακοπεί σύντομα, τότε θα επέλθει η καταστροφή. Στην κατάσταση που βρίσκεται η Ελλάδα η λύση δεν είναι απλή, αλλά σύνθετη και ταυτόχρονα πολύπλοκη και πολυεπίπεδη.

Αρκετοί αναφέρουν, μεταξύ αυτών και τα δύο μεγάλα κόμματα, ότι η ιδιωτική επένδυση μπορεί να αποτελέσει την κρίσιμη  παράμετρο για την οικονομική ανάκαμψη. Η κυβέρνηση, ακολουθώντας την πεπατημένη ολόκληρων δεκαετιών και θεωρώντας ότι οι μεγάλες επενδύσεις θα φέρουν την πολυπόθητη ανάκαμψη, ψήφισε τον περίφημο νόμο «fast track, star trek, fast food, ή κάτι τέτοιο τέλος πάντων». Όπως, όμως, έχει δείξει η σύγχρονη βιβλιογραφία και εμπειρία, οι μικρές και μεσαίες επιχειρήσεις συνεισφέρουν το μεγαλύτερο μερίδιο στην οικονομική ανάπτυξη μιας χώρας είτε αυτή είναι αναπτυγμένη ή αναπτυσσόμενη (βλέπε το μόλις εκδοθέν βιβλίο μου «Τοπική Αυτοδιοίκηση και Επιχειρηματικότητα»-σημείωση: τα πνευματικά δικαιώματα έχουν μεταβιβαστεί στην Κοινωφελή Επιχείρηση του Δήμου Καλαμαριάς, που είναι και ο εκδότης, και συνεπώς δεν έχω κανένα οικονομικό όφελος και άρα δεν κάνω διαφήμιση!). Με άλλα λόγια η ανάπτυξη έρχεται μόνο μέσω της ενδογενούς επιχειρηματικότητας.

Τι κάνει λοιπόν η χώρα για την ανάπτυξη της ενδογενούς επιχειρηματικότητας;

Πριν από μερικούς μήνες διάβασα για την περίπτωση δύο φοιτητών του πολυτεχνείου Θεσσαλονίκης, οι οποίοι δημιούργησαν μια εφαρμογή για το κινητό i-phone. Ως ανήσυχα μυαλά, αλλά και έξυπνοι άνθρωποι, αποφάσισαν να αξιοποιήσουν εμπορικά αυτήν την εφαρμογή. Αφού είδαν και απόειδαν στην Ελλάδα δημιούργησαν ηλεκτρονικά προσωπική εταιρεία στην Μεγάλη Βρετανία. Τα παιδιά πούλησαν 3 εκατομμύρια εφαρμογές προς 1 δολάριο την μια! Με άλλα λόγια είχαν εισπράξεις 3 εκατ. δολαρίων, ενώ η Μεγ. Βρετανία εισέπραξε φόρο εισοδήματος 600.000 δολάρια. Η Ελλάδα;

Θα ρωτήσει ο αναγνώστης, σε τι διαφέρει η Μεγ. Βρετανία από την Ελλάδα ως προς την προώθηση της επιχειρηματικότητας; Επειδή το ίδιο ερώτημα δημιουργήθηκε και σε μένα έψαξα στο διαδίκτυο. Υπάρχουν επιχειρήσεις που αναλαμβάνουν την εγγραφή οιασδήποτε εταιρείας στην Αγγλία, ηλεκτρονικά. Για μια προσωπική επιχείρηση, λοιπόν, χρειάζεται μόνο ένα έγγραφο σε φυσική μορφή και όλα τα υπόλοιπα γίνονται ηλεκτρονικά. Δηλώνουν ότι εάν το έγγραφο φτάσει στα χέρια τους μέχρι τις 11 το πρωί μιας εργάσιμης μέρας η εγγραφή της επιχείρησης θα ολοκληρωθεί μέχρι το τέλος της ίδιας εργάσιμης ημέρας! Με κόστος 35-40 λίρες!

Παλαιότερα, όταν ξεκίνησε η κρίση της ελληνικής οικονομίας είχα γράψει ότι παράλληλα με τα μέτρα δημοσιονομικής προσαρμογής, η κυβέρνηση θα έπρεπε να πάρει άμεσα μέτρα για την τόνωση της επιχειρηματικότητας. Πρότεινα δε η εγγραφή να γίνεται ηλεκτρονικά ΜΟΝΟ στην εφορία και η προσωπική επιχείρηση να ξεκινά την λειτουργία της μόνο με το ΑΦΜ. Τότε, φάνηκε σε ορισμένους περίεργη έως και «απλοϊκή» η πρόταση. Αυτήν την νοοτροπία της ακαμψίας θα πρέπει να «αλλάξουμε». Όμως, δεν βλέπω πως, όταν ακόμη και οι  πλέον νεωτεριστές πολιτικοί λειτουργούν με νοοτροπίες πολιτικού κομισάριου της αλήστου μνήμης ΕΣΣΔ και η δημοσιοϋπαλληλία ως «κολχοζικό» απολίθωμα.   

 Δηλαδή, όπως έλεγε στα σχόλια του Τρίτου ο Μάνος Χατζιδάκις: «Και εγώ με την σειρά μου δεν φοβάμαι τίποτε περισσότερο από το μυαλό της κότας. Απ’ το να υποχρεωθώ να συνομιλήσω με μια κότα…»