Ιρλανδικό ή Σουηδικό Μοντέλο για την Ελληνική Οικονομία; Ο ρόλος της Εθνικής Κουλτούρας

Η συζήτηση για την εφαρμογή του Ιρλανδικού ή του Σουηδικού μοντέλου στην Ελληνική οικονομία που βρέθηκε στο απόγειο της κατά τον τελευταίο χρόνο μου θύμισε τα μέσα της δεκαετίας του 1980, όταν οι Ιαπωνικές εταιρείες κατέκλυσαν τις διεθνείς αγορές και άρχισαν να εκτοπίζουν τις αντίστοιχες Αμερικανικές και Ευρωπαϊκές επιχειρήσεις. Εκείνη την εποχή η ακαδημαϊκή κοινότητα, και όχι μόνο, εντυπωσιασμένη από την επιτυχία των Ιαπώνων πρότεινε τη εφαρμογή του Ιαπωνικού υποδείγματος διοίκησης στις δυτικές επιχειρήσεις, προκειμένου να αυτές να επιτύχουν τα αντίστοιχα επίπεδα παραγωγικότητας. Όπως όμως θα αντιλαμβάνεται και ο πλέον αδαής περί τα οικονομικά αναγνώστης, η εφαρμογή ενός μοντέλου διοίκησης, που αποτελεί κοινωνικό συμβόλαιο, σε μια κοινωνία με διαφορετικά πολιτισμικά στοιχεία (κουλτούρα) είναι μαθηματικώς βέβαιο ότι θα καταλήξει σε αποτυχία.

Εν αντιθέσει με εμάς που συζητούμε τα δύο προαναφερθέντα υποδείγματα, στην Ευρώπη, «μαγεμένοι» οι πολιτικοί και οι δημοσιογράφοι από την ραγδαία αύξηση της παραγωγικότητας της οικονομίας των ΗΠΑ μετά το 1995, διατείνονται ότι το Ευρωπαϊκό υπόδειγμα έδωσε ότι είχε να δώσει και θα πρέπει να υιοθετηθεί το Αμερικάνικο (Αγγλοσαξονικό) υπόδειγμα, προκειμένου να αυξηθεί η μακροχρόνια παραγωγικότητα της Ευρωπαϊκής οικονομίας. Ετοιμαζόμαστε ακόμη μια φορά να κάνουμε το ίδιο λάθος, όπως και με την περίπτωση των Ιαπωνικών επιχειρήσεων. Να υιοθετηθεί κοινωνικό υπόδειγμα, που απευθύνεται σε κοινωνίες με συγκεκριμένα πολιτισμικά στοιχεία, από εντελώς διαφορετικές κοινωνίες.

Σε αυτό το άρθρο θα προσπαθήσω να θεμελιώσω την άποψη ότι δεν υπάρχει καλύτερο ή χειρότερο υπόδειγμα, αλλά καθώς κάθε υπόδειγμα αντανακλά την κοινωνία στην οποία εφαρμόζεται, στηρίζεται και αξιοποιεί τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά της κοινωνίας. Έμμεσα δηλαδή θα δείξουμε ότι δεν υπάρχουν καλές ή καλές κουλτούρες.

Ας ξεκινήσουμε όμως με τον ορισμό της κουλτούρας. Επειδή η συζήτηση αφορά την οικονομία θα επικεντρώσουμε την προσοχή μας στο μέρος της κουλτούρας που αφορά τον εργασιακό χώρο. Ως κουλτούρα ή πολιτισμό (culture) ορίζουμε τον τρόπο με τον οποίο τα μέλη μιας ομάδας ή κοινωνίας σκέφτονται και συμπεριφέρονται. Ο τρόπος αυτός είναι επίκτητος. Δηλαδή, η γνώση που καθοδηγεί την συμπεριφορά και χρησιμοποιείται στην ερμηνεία των εμπειριών αποκτάται μέσα από την λειτουργία του ατόμου στην ομάδα και στην κοινωνία. Ο G. Hosftede, για να ορίσει την κουλτούρα, χρησιμοποιεί μια αναλογία από την επιστήμη των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Παρομοιάζει την κουλτούρα, δηλαδή τον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι αισθάνονται, σκέφτονται και δρουν, με «νοητικό πρόγραμμα» που αποτελεί το «λογισμικό του μυαλού» (software of mind). Η κουλτούρα είναι ένα συλλογικό «νοητικό πρόγραμμα» που διακρίνει τα μέλη μιας κοινωνικής ομάδας από τα μέλη μιας άλλης. Οι αλλαγές είναι αργές και χρειάζεται να περάσουν πολλά χρόνια προκείμενου να μεταβληθεί η εθνική κουλτούρα ενός λαού. Η εθνική κουλτούρα λοιπόν χαρακτηρίζει όλες τις εκφάνσεις της καθημερινής ζωής των μελών μιας κοινωνίας και κατά συνέπεια και τον τρόπο που δρουν στους εργασιακούς χώρους. Ο G. Hofstede, στο κλασσικό βιβλίο του[1] που αποτελεί σημείο αναφοράς στη διεθνή βιβλιογραφία, όρισε τέσσερις διαστάσεις που αντιπροσωπεύουν την εθνική κουλτούρα ως προς τις αξίες που επικρατούν στους εργασιακούς χώρους (work- related values). Οι αντίστοιχοι δείκτες των τεσσάρων διαστάσεων παρουσιάζονται στον πίνακα 1.  

(α) Η απόσταση δύναμης (power distance). Ο βαθμός στον οποίο τα μέλη μιας ομάδας δέχονται ή όχι ότι η δύναμη κατανέμεται ισομερώς ή ανισομερώς στα μέλη της ομάδας. Σε κοινωνίες με υψηλή απόσταση δύναμης τα άτομα θεωρούν ότι η δύναμη βρίσκεται στα χέρια των προϊσταμένων, δηλαδή κατανέμεται ανισομερώς στα μέλη της ομάδας και συνεπώς οι ατομικές πρωτοβουλίες των υφισταμένων είναι περιορισμένες.

(β) Η αποφυγή της αβεβαιότητας (uncertainty avoidance). Ο βαθμός στον οποίο τα μέλη μιας ομάδας αισθάνονται άβολα όταν υπάρχει αβεβαιότητα και διφορούμενες καταστάσεις. Η αποφυγή της αβεβαιότητας οδηγεί στην υποστήριξη πεποιθήσεων που υπόσχονται βεβαιότητα και στην δημιουργία και διατήρηση θεσμών που προστατεύουν την ομοιομορφία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα συμπεριφοράς, που καθορίζεται από την αποφυγή της αβεβαιότητας, είναι η αποφυγή κάθε πράξης ή ενέργειας εκ μέρους των εργαζόμενων, εάν προηγουμένως δεν έχει υπάρξει γραπτή εγκύκλιος που θα καθορίζει επακριβώς τα σχετικά με την πράξη ή ενέργεια. Η Ελλάδα είναι η χώρα, σύμφωνα με την μελέτη του Hosftede,  με τον υψηλότερο βαθμό αποφυγής της αβεβαιότητας.

(γ) Αρσενικοτροπία (masculinity). Οι κοινωνίες των οποίων τα μέλη, ανεξαρτήτως φύλου, επιδιώκουν την επίτευξη στόχων, τον ηρωισμό, την επιβεβαίωση και την υλική επιτυχία, έχουν, δηλαδή, τα χαρακτηριστικά των αρσενικών στην φύση. Αντίθετα, οι κοινωνίες των οποίων τα μέλη επιδιώκουν τις σχέσεις, τη μετριοπάθεια, τη μέριμνα για τους αδύναμους και την ποιότητα ζωής, έχουν τα χαρακτηριστικά των θηλυκών στην φύση και ονομάζονται θηλυκότρoπες (Femininity).  Μια κουλτούρα που μπορεί να χαρακτηρισθεί ως αρσενικότροπη είναι η Ιαπωνική, με βασικό γνώρισμα την αίσθηση του καθήκοντος και της τιμής που πηγάζουν από τον ηρωισμό (σαμουράι), με ακραία έκφραση το χαρακίρι. Αντίθετα, η κοινωνία της Δανίας είναι περισσότερο θηλυκότροπη,  η μετριοπάθεια χαρακτηρίζει τις εσωτερικές σχέσεις, και όχι μόνο, ενώ η έγνοια για την ποιότητα ζωής είναι εμφανής, ακόμη και στη βιομηχανία. Επίσης αυτή η κουλτούρα μετουσιώθηκε στο περίφημο κοινωνικό κράτος των χωρών αυτών, το οποίο προσφέρει προστασία σε όλα τα μέλη της κοινωνίας, θεωρώντας ότι μια κοινωνία δεν μπορεί να είναι ευτυχισμένη όταν έστω και ένα μέλος της είναι δυστυχισμένο.

(δ) Ο ατομισμός (individualism). Οι κοινωνίες που χαρακτηρίζονται από ατομισμό προτιμούν πιο χαλαρό σύστημα κοινωνικής οργάνωσης, εν αντιθέσει προς τις κοινωνίες που χαρακτηρίζονται από συλλογικότητα (collectivism), οι οποίες προτιμούν πιο στενά δομημένες κοινωνικές οργανώσεις. Στις αγγλοσαξονικές κοινωνίες, που είναι ατομιστικές, το άτομο διαμορφώνει σε μεγάλο βαθμό μόνο του την ζωή του χωρίς εξωτερικούς περιορισμούς και καταναγκασμούς και είναι διατεθειμένο αρνητικά απέναντι σε κάθε κρατική παρέμβαση.

Η εθνική κουλτούρα συντελεί στην διαμόρφωση και του οικονομικού συστήματος της κοινωνίας. Ειδικότερα, η εθνική κουλτούρα επηρεάζει, τόσο τον τρόπο που οργανώνονται και διοικούνται οι επιχειρήσεις, όσο και την διάθεση για επένδυση σε καινοτομίες και νέες ιδέες.

Οι οργανωσιακές δομές των επιχειρήσεων προσδιορίζονται, πέραν όλων των άλλων, και από τις αξίες σχετικά με την εργασία. Οι δύο διαστάσεις που θεωρούνται ότι επηρεάζουν τη δομή  και λειτουργία των οργανώσεων είναι η απόσταση δύναμης και η αποφυγή της αβεβαιότητας. Σε κοινωνίες που διακρίνονται από  υψηλή απόσταση δύναμης και υψηλή αποφυγή αβεβαιότητας, οι οργανωσιακές δομές είναι περισσότερο ιεραρχικές σε σχέση με κοινωνίες με χαμηλή αποφυγή αβεβαιότητας και χαμηλή απόσταση δύναμης. Είναι επίσης σημαντικό να τονίσουμε ότι όσο μεγαλύτερη είναι η απόσταση δύναμης, τόσο η ευθύνη που βαρύνει τον προϊστάμενο μεγαλώνει. Σε περίπτωση λοιπόν αδυναμίας στην επίτευξη των στόχων μιας οργάνωσης, βασικός υπαίτιος θεωρείται ο επικεφαλής προϊστάμενος. Σε ανάλογες λοιπόν περιπτώσεις η λύση του προβλήματος ξεκινά σχεδόν πάντα από τα πρόσωπα. Ένα πολύ καλό παράδειγμα είναι η λειτουργία των ελληνικών κομμάτων και ιδιαίτερα των κομμάτων εξουσίας. Η αποτυχία στις εκλογές μεταφράζεται αυτομάτως και σε αίτημα αντικατάστασης του αρχηγού.

Οι άλλες δύο διαστάσεις, του ατομισμού και της αρσενικοτροπίας, αφορούν την συμπεριφορά του ατόμου μέσα στις επιχειρήσεις – οργανώσεις. Σε ατομιστικές κοινωνίες το άτομο προσπαθεί συνεχώς να επιτύχει τους προσωπικούς του στόχους, στις περισσότερες των περιπτώσεων χρησιμοποιώντας την οργάνωση και σε αρκετές περιπτώσεις εις βάρος της οργάνωσης. Αντίθετα, σε συλλογικές κοινωνίες οι προσωπικοί στόχοι του ατόμου επιτυγχάνονται μέσω της επιτυχίας της ομάδας. Σε αυτή την περίπτωση το άτομο εργάζεται και συμπεριφέρεται με τρόπο που συντελεί στην επίτευξη των στόχων της ομάδας. Σε αρσενικοτροπες κοινωνίες, το άτομο δρα με ηρωισμό, έχει την αίσθηση του καθήκοντος και της τιμής. Αυτή η συμπεριφορά καθοδηγεί τις πράξεις του. Άτομα που δεν χαρακτηρίζονται από ηρωισμό και αυταπάρνηση δεν έχουν θέση στην οργάνωση και αποβάλλονται. Στην Ιαπωνία, η παράδοση των σαμουράι χαρακτηρίζει την στάση των εργαζομένων στις επιχειρήσεις και την στάση των επιχειρήσεων απέναντί τους:  Η μέχρι «θανάτου»(συνταξιοδότηση) υπηρεσία στην επιχείρηση και η αντίστοιχη στάση της επιχείρησης αντικατοπτρίζουν αυτό το βασικό χαρακτηριστικό στοιχείο της εθνικής κουλτούρας της Ιαπωνίας. Σε θηλυκότροπες κοινωνίες, η λειτουργία των ατόμων στην επιχείρηση συντελείται με τρόπο που να μην θίγεται κανένα μέλος της ομάδας, ο αδύναμος δεν αποβάλλεται, αλλά υποβοηθείται ώστε να αποδώσει όσα περισσότερα μπορεί.

Τα κοινωνικά λοιπόν συμβόλαια που ισχύουν σε κάθε κοινωνία όπως τα υποδείγματα διοίκησης, η κοινωνική ασφάλιση, το σύστημα υγείας, κ.α., αντικατοπτρίζουν τα κοινά πολιτισμικά χαρακτηριστικά των μελών της κοινωνίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι καθώς ο μέσος αμερικανός χαρακτηρίζεται από υψηλό ατομισμό, θεωρεί ότι το ζήτημα της ασφάλισης είναι ατομική του υπόθεση και δεν αποδέχεται την παρέμβαση του κράτους, όπως και σε άλλα ζητήματα. Πολλές φορές εμείς οι Ευρωπαίοι κατακρίνουμε την ανυπαρξία κοινωνικού κράτους στις ΗΠΑ φιλτράροντας όμως την ανάλυση μέσα από την δική μας κουλτούρα.

Μετά από όλα τα παραπάνω, υπάρχει καλύτερη ή χειρότερη εθνική κουλτούρα (πάντα όσον αφορά τις αξίες σχετικά με την εργασία)  όσον αφορά την επίδραση στην παραγωγικότητα και την ανταγωνιστικότητα; Η απάντηση είναι ευθέως όχι. Οι θεσμοί και οι διαδικασίες που δημιουργούνται έχουν ως στόχο την εκμετάλλευση των χαρακτηριστικών της κουλτούρας προκειμένου να επιτευχθούν στόχοι όπως η μακροχρόνια παραγωγικότητα. Σε όλο τον κόσμο, και στην Ελλάδα, «θαυμάζουμε» το αμερικάνικο μοντέλο οργάνωσης και διοίκησης, το οποίο βασίζεται στον ατομισμό και συνεπώς άρρητα δεχόμαστε ότι είναι καλύτερο για μια κοινωνία να είναι «ατομιστική» παρά «συλλογική».

Στον πίνακα 1 παρουσιάζονται ενδεικτικά για ορισμένες χώρες οι δείκτες κουλτούρας και η πολιτισμική απόσταση από τις ΗΠΑ. Όσο πιο κοντά στο μηδέν είναι ο δείκτης πολιτισμικής απόστασης, τόσο πιο κοντινή είναι η κουλτούρα προς την αντίστοιχη των ΗΠΑ. Για παράδειγμα ή Ιρλανδία με δείκτη 0.3 είναι πιο κοντά πολιτισμικά προς τις ΗΠΑ σε σχέση με την Δανία που έχει δείκτη 2.17.

Ακούγοντας λοιπόν αυτά που λέγονται τα τελευταία χρόνια, χώρες που βρίσκονται πιο κοντά πολιτισμικά προς τις ΗΠΑ θα έχουν και υψηλότερη αποδοτικότητα δηλαδή παραγωγικότητα. Αυτό θα οφείλεται στο ότι έχουν υιοθετήσει πλήρως το υπόδειγμα των ΗΠΑ. Επειδή όμως η γενικότητα βλάπτει θα πρέπει να στηριχθούμε στα στατιστικά στοιχεία για να εξακριβώσουμε εάν όλοι αυτοί που διατείνονται στην εφαρμογή του κάθε υποδείγματος σε κάθε χώρα έχουν δίκιο. Παρατηρούμε λοιπόν, στον πίνακα, ότι οι Σκανδιναβικές χώρες χαρακτηρίζονται από αρκετά μεγάλη πολιτισμική απόσταση από τις ΗΠΑ. Ταυτόχρονα όμως, η παραγωγικότητα τους αυξάνει, αν όχι πιο γρήγορα, τουλάχιστον όσο και στις ΗΠΑ. Επίσης η Ιαπωνική κουλτούρα χαρακτηρίζεται από αρσενικοτροπία, εν αντιθέσει προς της Δανίας που χαρακτηρίζεται από θηλυκοτροπία. Όμως η παραγωγικότητα και των δύο χωρών είναι εξίσου υψηλή, γεγονός που αντικατοπτρίζει το προσαρμοσμένο υπόδειγμα οργάνωσης και διοίκησης. Η Ινδία είναι πιο κοντά πολιτισμικά προς τις ΗΠΑ σε σχέση με την Κορέα. Οι ρυθμοί ανάπτυξης της Κορέας και το κεφαλήν εισόδημα είναι ασύγκριτα υψηλότερα από τα αντίστοιχα της Ινδίας. Συνεπώς δεν υπάρχει καλύτερη εθνική κουλτούρα και καλύτερο υπόδειγμα. Οι οικονομίες πρέπει να προσαρμόζονται και να αξιοποιούν με τον καλύτερο δυνατόν τρόπο την εθνική κουλτούρα, προκειμένου να μεγιστοποιούν την παραγωγικότητα τους

Θα πρέπει λοιπόν, στην περίπτωση της Ελλάδας, να μελετήσουμε σοβαρά ποια είναι τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά και να προσαρμόσουμε το αναπτυξιακό μας υπόδειγμα και τα κοινωνικά συμβόλαια σε αυτά. Ειδικά σήμερα που έχει ανοίξει η ατζέντα του ασφαλιστικού και του μέλλοντος των εργασιακών σχέσεων.

Χώρα	Απόσταση Δύναμης	Ατομικισμός	Αρσενικο- τροπία	Αποφυγή Αβεβαιότητας	Πολιτισμική Απόσταση
Ινδία	77	48	56	40	1,47
Βραζιλία	69	38	49	76	2,07
Γαλλία	68	71	43	86	1,58
Χιλή	63	23	28	86	3,67
Πορτογαλία	63	27	31	104	4,14
Ελλάδα	60	35	57	112	3,47
Κορέα	60	18	39	85	3,37
Ισπανία	57	51	42	86	1,81
Ιαπωνία	54	46	95	92	2,68
Ιταλία	50	76	70	75	0,58
ΗΠΑ	40	91	62	46	0
Ολλανδία	38	80	14	53	1,78
Αυστραλία	36	90	61	51	0,021
Γερμανία	35	67	66	65	0,42
Μεγ. Βρετανία	35	89	66	35	0,083
Ελβετία	34	68	70	58	0,34
Φινλανδία	33	63	26	59	1,37
Νορβηγία	31	69	8	50	2,41
Σουηδία	31	71	5	28	2,77
Ιρλανδία	28	70	68	35	0,33
Νέα Ζηλανδία	22	79	58	49	0,24
Δανία	18	74	16	26	2,13

Σημείωση: Η πολιτισμική απόσταση υπολογίσθηκε με χώρα αναφοράς

τις ΗΠΑ χρησιμοποιώντας την μεθοδολογία των Kogut και  Singh, 1988,

The effect of national Culture on the Choice of entry mode.” Journal of

International Business Studies, 19(3), 411-432.

---

[1] Geert Hosftede, (1980) “Culture’s Consequences: International Differences in Work Related Values”. Beverly Hills: Sage.